Kiel mi jam en antaŭa sonartikolo priskribis, lingvo estas sociteknika fenomeno. Tio signifas ke per certa tekniko - parolado, skribado, vortoj, reguloj - okazas sociaj agoj: La parolanto aŭ skribanto direktas sin al iu aŭskultanto aŭ leganto, ĉu nuna, ĉu estonta. Por tiu celo ĉiu homo disponas pri specifaj formoj de esprimo por komuniki kun homoj el sia proksima medio kaj krome hodiaŭ multaj homoj disponas pri formoj de esprimo por komuniki kun homoj ekster la propra proksima medio.

Hodiaŭ ekzistas du formoj de medioj: la reala kaj la virtuala medioj. Dum la reala medio havas geografiajn limojn, la virtuala medio estas principe tutmonda, sed ĝi limiĝas al tiaj homoj kiuj esprimas sin en sama komuna lingvo. En la virtuala mondo eblas kontaktoj inter homoj kiuj vivas malproksime unu de la alia kaj kiuj tial en la reala mondo apenaŭ trovus unu la alian.

Por trovi konatulojn en la tuta mondo tamen necesas komuna lingvo kiu estas parolata en la tuta mondo de sufiĉe multaj homoj. Esperanto estas tia lingvo kaj ĝi bonege taŭgas tiucele ĉar ĝi estis kreita por kunligi homojn el la tuta mondo je samnivela bazo. Esperanto ankaŭ jam bone funkcias en tiu senco kvankam ĝis nun estas nur relative malmultaj homoj kiuj kapablas esprimi sin per tiu lingvo je nivelo kiu superas la nivelon de komencantoj.

La kialo estas ke unuflanke multaj lernantoj de la lingvo ne interesiĝas pri bona rego de la lingvo, ĉar por la celataj sociaj kontaktoj sufiĉas jam baza scipovo de la lingvo kaj aliflanke estas homoj kiuj interesiĝas pri la lingvo ĉefe el teknika vidpunkto kaj tial por ili sociaj kontaktoj per la lingvo estas apenaŭ signifaj. Tamen por pli vasta kaj altnivela aplikado de la lingvo necesas ambaŭ: kaj sociaj kaj teknikaj interesoj.

Homoj kiuj interesiĝas en ambaŭ kampoj do estas ŝlosilaj por la plua evoluo de la lingvo. Se estos pli da tiaj homoj, la lingvo gajnos signifon. Inter novlernantoj de Esperanto ĉiam estas certa - eĉ se malgranda - procentaĵo de homoj kiuj estas kaj socie kaj teknike kompetentaj. Tiujn novlernantojn ni devas akceli por ke ili fariĝu kaj restu daŭraj aplikantoj de la lingvo. Estus bele se tio povus okazi ankaŭ en la reala mondo, do ke tiaj homoj troviĝus kaj aktivus ankaŭ en Esperanto-kluboj.

Reala kaj virtuala mondoj ja ne estas separitaj unu de la alia. Kio komenciĝas en la virtuala mondo, tio povas ankaŭ manifestiĝi en la reala mondo. Ekzemple perleteraj aŭ retpoŝtaj kontaktoj povas konduki al realaj renkontiĝoj, ĉu tute private, ĉu en kadro de E-aranĝoj. Ĉio tio povas nur funkcii se la koncernaj homoj regule aplikas la lingvon. La Esperanta Retradio estas bonega rimedo por plivastigi sian lingvan horizonton. Kaj per Skajpo eblas paroli kun homoj el la tuta mondo.

Tiel la lingvo povas vivi kaj kreski en homo eĉ sen persona renkontiĝo en la reala mondo kvankam kompreneble tio restas granda deziro. Mi estas tute optimisma ke nia lingvo estas sur bona vojo kvankam la tradicia movado havas grandajn problemojn. Jes, havas sencon lerni kaj praktiki Esperanton kaj la cirkonstancoj por tio pliboniĝas ĉiutage.

Kiu konas la leĝojn en la feriolandoj povas ferii senĝene. Ne nur la leĝoj en la devenlandoj de turistoj ofte estas malfacile kompreneblaj. Ankaŭ eksterlande validas paragrafoj kiuj malfacile estas logike kompreneblaj. Ĉar ekzistas kuriozaj leĝoj kiuj malpermesas konduton kiu en la hejmlando estas tute normala sed kiu en la gastolando povas provoki pagon de punmono.

Se oni estas gasto en Germanio ŝajnas almenaŭ iom logike ke aŭtomobilveturantoj ne rajtas senmotive halti sur aŭtoŝoseo. Sed ke oni ĉe israela plaĝo ne rajtas konduki urson, tio ne estas tute evidenta. Ekzistas multaj strangaj malpermesoj. Ĉu vi sciis ekzemple ke en Italio viroj ne rajtas vesti sin per jupo?

Oni apenaŭ kredus ke en Francio, la lando kie la amo ĝuas grandan liberecon, junaj paroj (kaj ankaŭ maljunaj) en trajno ne rajtas kise ĉirkaŭbraki sin. Almenaŭ validas ankoraŭ leĝo el la jaro 1910 kiu malpermesas tion. Bonŝance tamen tiu konduto tamen ne plu estas punata. Sed atentu: Ne nomu vian domporkon Napoleono! Tio estus ofendo!

En Britio virinoj atentu en publikaj transportiloj. Por ili validas la malpermeso manĝi tie ĉokoladon. Kaj virinoj en Svislando havos problemon se ili volas pendigi lavitajn vestaĵojn por sekiĝo dum dimanĉoj. Tio estas kontraŭleĝa en tuta Svislando.

Eksporti antikvaĵojn el Turkio laŭleĝe eblas nur se oni havas oficialajn dokumentojn kiuj permesas tion. Alikaze oni devas pasigi sian tempon en malliberejo.

Ekzistas ankaŭ lokaj malpermesoj. En la urbo Gary en Indiano, Usono, oni devas observi striktajn regulojn por la manĝado de ajlo: Post abunda konsumo de ajlo nome la manĝinto de tiu sanakcela nutraĵo ne rajtas dum kvar horoj eniri kinejon aŭ teatron aŭ uzi tramon.

En Rusio luprenanto de aŭtomobilo atentu pri la pureco de la aŭtomobilo. Nome se la aŭto estas tro malpura tio povas kosti punmonon de 200 eŭroj, sed la sumo dependas de la grado de malpureco. La policistoj povas laŭbezone interpreti la leĝon kaj laŭdire foje kontentiĝas per pago de nur 75 eŭroj.

En Tajlando turisto ne hazarde tretu sur falinta monbileto. Tio povas esti puninda se videblas la portreto de la reĝo. En Kenjo la adeptoj de naturismo ne havas ŝancon konduti laŭplaĉe: Nuda banado povas esti severe punata.

Sufiĉe vaste konata estas la malpermeso de maĉgumo en Singapuro. Por aĉeti ĝin oni bezonas recepton de kuracisto. Sed estas grava delikto elkraĉi maĉgumon sur la straton.

Aliflanke ŝajnas sufiĉe logike ke en Saŭdiarabio la konsumo de alkoholo estas strikte kontraŭleĝa. Tamen en turismaj lokoj validas specialaj reguloj pri tolerado de alkoholkonsumo. Gastoj en tiu kazo devas trinki sian bieron malantaŭ fermitaj pordoj kaj ili kondutu dece.

Kaj en Bhutano la toleremo por la fumado estas nula. Kiu ne volas rezigni pri siaj cigaredoj tiu pagas jam ĉe la enveturo en la landon doganimposton de 100 procentoj. Kaj se oni fumas en publika loko, tio povas kosti 170 eŭrojn.

Tio estas nur kelkaj ekzemploj. La listo povus esti preskaŭ senfina. Vojaĝantaj esperantistoj eble ĝuas avantaĝon: Se ili vizitas landon kaj estas gastoj ĉe familio, la gastigantoj atentigas sian gaston pri la reguloj kaj kutimoj de la lando kaj tiel la risko lezi senintence leĝojn eble estas malpli granda.
 

Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Paŭlo Sergio Viana el Brazilo

Ĉu la kapablo ĝui artan pentraĵon influas la praktikan vivon de ordinaraj homoj? Ĉu la estetika sperto faras homon pli feliĉa aŭ almenaŭ pli trankvila? Jen malfacile respondebla demando. Ĉi tie ni ne diskutu ĝin. Sed oni apenaŭ povus nei la universale akceptatan fakton, ke ĝuado de arto kaŭzas plezuron. Simpla klarigo pri tiu veraĵo estas, ke kiam sentema homo rigardas belan pentraĵon, ia magiaĵo okazas: la pentrinto kreis la belan bildon, sed ĝi nenion signifus, se la menso de la rigardanto ne kaptus ĝin kun sento de beleco. Alivorte, la ŝatanto de arto iamaniere partoprenas la kreadon de arto, kune kun la artisto mem.

Tamen, aprezado de arto ne estas aŭtomata afero. Oni devas varti tiun kapablon, eduki  kaj ampleksigi ĝin. Pro tio estas grave, ke tiu edukado komenciĝu en infana aĝo. Manko de tia frua edukado estas la kaŭzo, kial multaj homoj trovas muzeojn tedaj kaj pravigas sian mankon de intereso per la ŝablona frazo: “Mi ne komprenas arton...” Ĉi tiu estas duobla antaŭjuĝo: rilate al arto, ne tiom gravas kompreno, kiom sentemo; krome, per iom da klopodo, eblas malfermi la pordojn de la spirito al tiu sentemo, kaj la rezulto estos granda plezuro. Nur necesas iom da klopodo.

Pro tio estas tre grava la laboro de franca specialisto pri arto, kies verkojn oni nun lanĉas en Brazilo. Temas pri Françoise Barbe-Gall, eksoficistino en Muzeo Louvre, en Parizo, kaj la verko nomiĝas “Kiel Paroli pri Arto al Infanoj”. Ĝi prezentas amason da konsiloj kaj praktikaj vojoj por interesigi infanojn pri arto. Kompreneble, se la gepatroj mem ne interesiĝas kaj ne havas artlibrojn hejme, la tasko fariĝas des pli malfacila, ĉar ĝi restos ekskluzive en la manoj de la lernejoj. Unua indiko: ne diru al infanoj, ke bona tago por viziti muzeon estas pluva, malvarma tago, kiam ĉiuj aliaj alternativoj por amuziĝo montriĝas netaŭgaj. Ili tuj komprenos, ke arto estas ĉiam la lasta elekto... Alia praktika konsilo: ĉar muzeoj estas enuigaj lokoj, kie infano ne rajtas kuri, brui kaj tuŝi objektojn, tial konduku la infanojn en plaĉan lunĉejon antaŭ la vizito – kaj eventuale ankaŭ poste.

Indas intimigi infanojn kun artaj figuroj ekde plej frua aĝo, sed pli aktivan artoedukadon oni komencu prefere ekde la 5-a jaraĝo, kiam la vortprovizo kreskas rapide. Ĝis la 7-a jaraĝo, infanoj povas ĝui artaĵon kreante mem historiojn kaj fabelojn pri tio, kion ili vidas. De la 8-a ĝis la 10-a jaraĝoj, ili pli facile interesiĝas pli aliaj civilizacioj, kaj de la 11-a ĝis la 13-a, pri la vivo de  artistoj kaj de montrataj figuroj. Oni devas kapti tiujn inklinojn por helpi engaĝiĝon.

Kaj plej grava instruo: gepatroj kaj instruistoj nepre ne klopodu konvinki infanon pri la valoro de certa artaĵo. Oni lasu, ke ili trovu tion per si mem, kaj elektu siajn preferatajn. Oni nur proponu informojn pri la historio kaj pri eventuala intenco de la artisto, kiam li pentris la koncernan scenon aŭ figuron. Ekzemple, se infano ŝokiĝas antaŭ misforma homa kapo pentrita de Picasso, oni povas helpi la infanon percepti, ke tiu pentraĵo privilegias la senton, ne la anatomion. Kaj tion kompreneble oni devas fari uzante taŭgajn vortojn.

Kaj laste: oni konsciu, ke ne ĉiuj homoj preferas pentraĵojn. Kelkaj preferas teatron, kinon, muzikon, k.t.p.. Oni nepre respektu la individuecon de infanoj.
 

Buĉejaj forĵetaĵoj liveras bazan materialon por plastoj. Ja sonas iom strange: Plasto, produktita el ruba graso? En Aŭstrio produktas esploristoj el buĉejaj forĵetaĵoj novspecan plastan materialon. Ĝi kostas nur la duonon de tradicia bioplasto - kaj bestaj grasoj taŭgas eĉ por ekofuelo por aviadiloj.

Buĉejoj povus liveri estonte ne nur viandon por kotletoj aŭ kolbasoj - sed kune kun tio ankaŭ la pakaĵmaterialon. Ĉar el la buĉejaj forĵetaĵoj eblas produkti novspecan bioplaston. Kaj eĉ la transporton ĝis la vendotablo la baza materialo povus ebligi, ĉar fine oni povas ricevi el la bestaj restaĵoj ankaŭ mediprotektan fuelon.

Jam funkcias la unuaj testoj: en kaldronoj altaj kiel ŝrankoj en laboratorio en Graz, Aŭstrio jam oni prilaboras je malgranda mezuro tiajn buĉejajn forĵetaĵojn al "verda" plasto. Tio okazas kadre de EU-projekto ANIMPOL, kio estas vortkunmeto el "animal" por "besto" kaj "pol" por "poliestro".

Poliestro produktiĝas kiel ĉiu tradicia plasto el nafto - kaj tiu nigra maso estas nenio alia ol restaĵo de vivaĵoj kiuj mortis antaŭ jarmilionoj. Iliaj konstruelementoj troviĝas ankaŭ en hodiaŭaj organismoj.  Tion elprofitas ANIMPOL kaj deziras helpe de financa subteno de EU en la sumo de 3 milionoj da eŭroj por doni al la epoko de plastoj pli daŭrigeblan karakteron. Jam nur en la pasinta jaro mondskale estis produktitaj ĉirkaŭ 250 milionoj da tunoj da plastoj helpe de fosilaj fueloj. Tiel neniiĝas ne nur valoraj krudaj materialoj kiuj elĉerpiĝas, sed krome ekestas problemo en la medio kiam tiuj plastoj forzorgiĝas en deponejoj.

Ja jam ekzistas biologiaj pakaĵoj. Sed ili enhavas ofte elnaftajn komponentojn kaj baziĝas sur rekreskantaj krudmaterialoj kiel maiza amelo. La produktado de tiaj bioplastoj do estas konkurenca al la produktado de nutraĵoj. Tial necesas preni krudmaterialojn kiuj estas puraj produktoj el forĵetajoj kaj ne influas la situacion pri la nutrobazo.

Laŭ indikoj de la nutraĵobserva organizo Food Watch forĵetiĝas preskaŭ triono de ĉiu besto buĉita. Granda parto el tio estas graso. Ĉirkaŭ 500.000 tunojn da graso la eŭropa buĉindustrio ĉiujare produktas - kaj ĝin bruligas plej ofte.

Por produkti el superflua graso bioplaston en la instituto oni uzas mikroorganismojn kiuj estis tute specife breditaj tiucele. Unue la esploristoj ĥemie transformas la grason  al biodizelo. Tiu biodizelo nutras bakteriojn kiuj el ĝi produktas globetojn de bioplasto. El 500.000 tunoj da ruba graso tiel fariĝis 200.000 tunoj da plasto.

Kaj la esploristoj eĉ kapablas influi la ecojn de la materialo kaj tiel la plastoj povas servi aŭ por simplaj pakaĵoj aŭ por altvaloraj produktoj kiel ekzemple bioimplantaĵoj. Ankaŭ aliajn restaĵojn el la nutraĵindustrio oni celas revalorigi. La besta graso povas ankaŭ esti bazo por ekologia fuelo por aviadiloj. Bestaj restaĵoj do estas valora krudmaterialo por daŭrigebla produktado.

Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Gian Piero Savio el Israelo

Plikonu vin mem ludante

La fama literatura detektivo Ŝerloko Holmso ankoraŭ nuntempe ravas pro sia elstara indukta kapablo. Li mem, kvazaŭ modeste, konfesas: "Ne estas tro malfacile konstrui serion da induktoj, ĉiu el ili dependa de la tuj antaŭa kaj en si mem vere simpla. Sed, se poste oni prezentas nur la finan konkludon, ĝi kreas konsternon kaj miron ĉe la interparolanto. Nun ni provu kontroli la ŝerlokan aserton vidalvide kun "strikte realaj" okazintaĵoj. Jen kiel vi povas ludi la rolon de amatora detektivo:

- Atente tralegu la rakontetojn.
- Pripensu trankvile la okazintaĵon kaj streĉante vian imagpovon, klopodu doni, per kunligitaj induktoj, konsenteblan kaj kredeblan klarigon pri ĝi.
- Je la fino de la sonartikolo aperas la "veraj solvoj" de la du enigmaj okazintaĵoj. Komparante ilin kun viaj supozoj, malkovru kiel vi emas interpreti la eksteran mondon, kaj kiom via interpreto kongruas kun la realo.

Unua okazintaĵo: Stranga dekoracio.

Frumatene. Ĉio silentas en la oketaĝa konstruaĵo de strato Menora 13, kiam la juna freŝemerito, kune kun siaj vostumantaj hundoj, gaje malsupreniras la ŝtuparon. Subite, proksimiĝante al la teretaĝo, la hundoj ekfreneziĝas, kaj ekscitplene ekflaras tie ĉi tie. Atinginte la enirejan etan halon de la konstruaĵo, oni ekvidas sur la planko, antaŭ la lifta pordo, miriadon da brunaj makuloj, grupitaj en kelkaj vastaj apudaj areoj. Sango! La hundoj freneze flaras kaj jelpas. La emerito ungoskrapas makulon je dimensio de monero kaj laŭ la sekeco de la polvo taksas, ke temas pri sango surŝutita plurajn horojn antaŭe. Ene de la lifto neniu sanga spuro videblas kaj ekstere de la enirpordo sur la padoj kaj herbejo, eĉ la hundoj ne plu malkovras sangajn spurojn.


Dua okazintaĵo: Al Edeno returne.

Estas la sepa matene de sunbrila festotago. Laŭ la itala dirmaniero oni dirus "eĉ ne hundo estas surstrate", sed ĉi-kaze oni plene maltrafus, ĉar ĝuste tiam la freŝemerito kun siaj du hundoj trankvile promenadas en la agrabla laŭstrata ĝardeneto, kun palmoj, florbedoj kaj ĉarma fontano. Neniu alia estas videbla kaj oni povas aŭdi nur birdopepadon kaj brueton de akvofalo. Subite, el pordego de la fronta konstruaĵo, eliras kuranta belulino kun fuksikoloraj minimumaj mamzono kaj kalsoneto. Dum ŝi alproksimiĝas al la fontano, el la sama pordego postkuras ŝin atleteca junulo, nur je blanka kalsoneto. Ĉu eble kvereleto de geamantoj? Tiu ĉi penso apenaŭ tiklis la menson de la emerito, kiam ambaŭ gejunuloj haltas apude, turnas sian dorson al la fontano kaj gaje ridante tute nudiĝas. Belegaj junaj korpoj plenalmetitaj al brila suno: ĝuste tiel oni imagas Adamon kaj Evon en la edena ĝardeno.
Post iom da tempo, la juna paro prenas siajn subvestojn kaj mano- en-mane ĉiam nudaj malrapide ekiras kaj iom poste malaperas tra la pordego.

----------------

Klarigo pri la unua okazintaĵo:
La antaŭan vesperon malfrue, du laboristoj venis por liveri grandan vitran platon al unu el supraj loĝantoj. Dum ili klopodis enirigi la pezan vitron en la lifton, la laboristo, kiu troviĝis ankoraŭ ekstere de la lifto stumblis. Celante eviti katastrofan falon de la vitra plato, lia dekstra mano vaste vundiĝis, car la vitro senhaŭtigis ties supran parton ekde la pojno ĝis la ungoj. La sango abunde surŝutiĝis dise-mise sur la plankon ĝis kiam la alia laboristo sukcesis haltigi la hemoragion per ĉemizo kaj urĝe akompanis lin al sukurejo.

Klarigo pri la dua okazintaĵo:
Paro da studentoj vetis kun siaj kamaradoj pri dumtagluma promenado en publika ĝardeno, nudaj de kapo ĝis piedoj. Kamarado fotis ilin el balkono, kiel pruvo de la plenumita tasko.
 

La nederlandanoj estas konataj kiel biciklemuloj - kaj estonte ankaŭ glata glacio ne plu devus haltigi ilin: Inĝenieroj disvolvis tavolaĵon por biciklaj vojoj kiu estas hejtebla en kazo de frosto. Kaj tio kompreneble okazos plenrespekte al la medio.

Ili biciklas dum varmego, dum malvarmo kaj eĉ se neĝas. Pluvo ne povas bremsi ilian emon al biciklado same kiel kontraŭdirekta vento. Ŝajnas ke nederlandanoj apenaŭ estas fortireblaj de la biciklo. Ili preskaŭ nenion timas, nur unu danĝero vere minacas ilin: la glata glacio kiu povas elglitigi eĉ la plej lertan biciklanton kaj igi lin "fluganta holandano".

Sed tio espereble ne plu daŭros longe, se la ideo de nederlandaj esploristoj trovos akcepton: Ili volas hejti la biciklajn vojojn ĉe frosto. Por ebligi tion ilin volas utiligi la geotermian energion el profundo de 30 ĝis 50 metroj sub la tero. Tion klarigis Marcel Boerefijn de la inĝeniera firmao Tauw. La kostoj por tia entrepreno tamen estus konsiderinde altaj. Laŭ indikoj de la firmao la kostoj sumiĝus al 20.000 ĝis 40.000 eŭroj por ĉiu kilometro da bicikla vojo. Laŭdire jam nur en Amsterdamo ekzistas 400 kilometroj da biciklaj vojoj. Por hejti ilin ĉiujn, oni devus elspezi jam 8 ĝis 16 milionojn da eŭroj.

Aliflanke la hejtado de biciklaj vojoj ankaŭ ŝparus signifajn kostojn, opinias Boerefijn. Dum vintro ekzemple la komunumo ne plu devus disĵeti tiom da salo. Kaj krome ja jen kaj jen nederlandano falas de sur la biciklo kio povas kaŭzi gravajn vundiĝojn. Do se dum vintro okazus malpli da akcidentoj, la porsana sistemo iom senŝarĝiĝus.

Laŭdire jam kelkaj komunumoj montris intereson pri la projekto kiu estis unuafoje prezentata dum februaro. La orienta urbo Zutphen kun ĉirkaŭ 40.000 enloĝantoj ekzemple atendas pri la rezultoj de provizora prijuĝa studo, antaŭ ol oni volas mendi studon pri realigebleco.

Se tiu ideo pri la hejtado de biciklaj vojoj trovos ĝeneralan akcepton, tio kaŭzos multe da laboro. Ĉar en Nederlando ekzistas entute pli ol 35.000 kilometroj da biciklaj vojoj. Kaj la 16,5 milionoj da nederlandanoj posedas 18 milionojn da bicikloj

Nekuirita nutraĵo eble kulpas pri tio ke antropoidoj (t. e. homsimilaj simioj) ne disvolvas pli grandan cerbon. Ĉar ilia nutraĵo - folioj, fruktoj, nekuirita viando - liveras al ili laŭ brazilaj esploristinoj nesufiĉe da energio por provizi aldonajn cerboĉelojn per energio.

Gorilo laŭ tio devus voradi ĉiutage du horojn pli longe por nutri proporcie same grandan cerbon kiel ĉe ni homoj. Ĉar la gorilo tamen jam nun pasigas 80 procentojn de sia tago kun vorado, tio neeblas. Tion raportas esploristinoj ĉirkaŭ Karina Fonseca-Azevedo de la Federacia Universitato de Rio de Ĵanejro.

Niaj prauloj eskapis el tiu dilemo kiam ili komencis kuiri sian nutraĵon. "Se la nutraĵo estas kuirita, ĝi liveras pli da kalorioj, ĉar la nutraj substancoj pli bone digestiĝas kaj integriĝas en la korpo,", deklaras la esploristinoj.

Pri la rolo de la kuirado ĉe la evoluo de la cerbo de niaj prauloj jam delonge evolubiologoj disputas. Kelkaj el ili - kiel la usona Richard Wrangham - supozas ke antaŭhomoj kiel la "homo erectus" povis antaŭ pli ol miliono da jaroj kovri la energibezonon de sia cerbo per kuirita nutraĵo. Aliaj esploristoj taksas la probablecon pli granda ke la homo unue disvolvis pli grandan cerbon kaj poste eltrovis la kuiradon.

Kiam la prahomo unuafoje komencis varmegigi sian nutraĵon, tio tamen restas malklara. La plej frua konata fajrejo kiu estis malkovrita en la jaro 2008 en Israelo aĝas apenaŭ 800.000 jarojn. La tieaj arkeologiaj trovaĵoj tamen ne montras ĉu tiu fajro jam estis uzata por kuirado.

Por la studaĵo la esploristinoj kalkulis kiom da kalorioj primato devus konsumi krome por nutri cerbon kiu kompare al la korpograndeco estus same granda kiel tiu de la homo. Gorilo bezonus 733 kaloriojn pli por kiuj ĝi devus voradi du horojn kaj 12 minutojn. Se niaj prauloj estus nutrintaj sin same kiel la goriloj hodiaŭ, ili estus bezonintaj ĉiutage naŭ horojn por la serĉado de nutraĵoj.

"Niaj datumoj estas rekta konfirmo de la teorio de Wrangham", tial konkludas Fonseca-Azevedo kaj ŝia kolegino Suzana Herculano-Houzel. Sole per nekuirita nutraĵo niaj prauloj ne estus povintaj disvolvi sian grandan cerbon.

Kiel en la homa vivo ĉio daŭre ŝanĝiĝas, ankaŭ la strukturoj en ekonomiaj entreprenoj kaj eĉ en ŝtataj institucioj submetiĝas al ŝanĝiĝantaj cirkonstancoj kaj tial devas adaptiĝi al la postuloj de la nova tempo. Se temas pri entreprenoj, tio trafas ankaŭ grandegajn entreprenojn kun longa tradicio. Jam okazis ke grandaj komercaj ĉenoj aŭ poŝtforsendaj vendejoj kun dika katalogo bankrotis. En Germanio tio okazis pri la firmaoj Quelle kaj Neckermann. Kaj antaŭ nelonge bankrotis tie ankaŭ la komerca ĉeno Anton Schlecker kiu okupiĝis pri la vendado de dommastraj produktoj.

Ĉiuj menciitaj entreprenoj havis filiojn en Aŭstrio kiuj estis ekonomie pli bonstataj ol la patrinaj firmaoj en Germanio. Ili tamen finance dependis de la patrino kaj ekzemple Quelle Aŭstrio suferis la saman sorton kiel Quelle Germanio, nome ĝi estis malfondita. Pli bonan sorton trovis la aŭstra filia firmao de Anton Schlecker. Ankaŭ ĝi estis ekonomie sana kaj tial troviĝis aŭstra investanto kiu transprenis la entreprenon kun preskaŭ ĉiuj vendejoj. Li ŝanĝis la nomon al "Dayli", restrukturigis la sortimenton kaj nun la ĝisnunaj kunlaborantoj de la entrepreno povas resti en siaj laborlokoj. Tio do estas pozitiva ekzemplo ke post reorganizado entrepreno povas pluvivi.

Grava faktoro kiu kondukis dum la pasintaj jaroj ofte al drastaj ŝanĝoj en la pejzaĝo de entreprenoj estis la fakto ke pli kaj pli da homoj uzas la interreton por informiĝi pri varoj kaj servoj kaj por mendi resp. aĉeti varojn kaj servojn. Ekzemple mi ĵus legis ke ĉiu tria vojaĝo ĉe ni mendiĝas tra la interreto. Tio ja signifas ke vojaĝagentejoj havas malpli da klientoj kaj do devas adaptiĝi al la nunaj cirkonstancoj.

Antaŭ tiu fono ne estas mirige ke ankaŭ E-organizaĵoj estas viktimoj de tiu evoluo, precipe se temas pri strukturoj kiuj devenas ankoraŭ el jam delonge malaperinta ekonomia kaj socia sistemo, nome la socialismo en la orienta parto de Eŭropo. La plej granda eŭropunia lando en tiu kunteksto estas Pollando. Tie dum jardekoj ekzistadis Pola Esperanto Asocio (PEA) kiu havis filiojn en la tuta lando. Tiuj filioj ne estis memstaraj sed estis adminitrataj de la ĉefsidejo en Varsovio. Tiu centrisma sistemo jam delonge eksmodiĝis, sed oni tie nur tre aŭ tro malfrue ekkomprenis ke necesas ŝanĝi la strukturojn. Nun PEA estas disfalanta, ĉar ne plu eblas pagi la centran aparaton. Ĉu ni tial devas timi ke Esperanto perdos gravan pozicion? Mi diras ke ne. Estas multaj lokaj iniciatoj kaj necesas nur kunordigi ilin, tamen lasante al ili plenan memstarecon.

Hierarkia sistemo hodiaŭ ne plu estas vivokapabla. Do se ni komprenas ke ni devas adapti niajn strukturojn al la nuntempaj cirkonstancoj, ni povas sukcese pluvivi kiel movado.
 

Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Paŭlo Sergio Viana el Brazilo

Brazila ĵurnalo publikigis en ĉi tiu semajno impresan informon, kiu starigas diskutojn inter medicinistoj kaj juristoj: 61-jara sinjorino naskis geĝemelojn. La infanoj naskiĝis je la 7-a monato de gravedeco kaj kuŝas en fakhospitalo, en relative bona sanstato. La patro estas 58-jara. En la lastaj du jaroj jam okazis tri similaj kazoj, kun proksimume samaĝaj gepatroj, sed ĝemeloj unuafoje naskiĝis en tia situacio.
    
Ĉi tiu lasta kazo estis la rezulto de kortuŝa historio. La gepatroj jam antaŭ 10 jaroj klopodis okazigi artefaritan fekundigon. Post senrezultaj provoj, oni konservis iliajn frostigitajn embriojn, kiel kutime. Dum la sekvaj 10 jaroj ili klopodis adopti infanon por realigi la fortan deziron fine ekhavi filon. La socia servo, kiu prizorgis ilian peton, rifuzis ĝin pro la aĝo de la petanta paro. Antaŭ nelonge, ili do decidis denove provi artefaritan fekundigon, kaj ĉi-foje ili atingis feliĉigan sukceson. La duobla gravedeco okazis pro la fakto, ke ju pli aĝa estas la pacientino, des pli granda estas la kvanto da embrioj enplantataj en la uteron – ĉar la ŝanco de sukceso normale estas malpli granda. Estiĝis do jura paradokso: la leĝo ne permesas adopton de infano, konsidere al la aĝo de la kandidatoj, sed ja permesas artefaritan fekundigon, senkonsidere al tiu sama aĝo! Kvankam la kuracistoj, kiuj fakas pri artefaritaj fekundigoj, normale starigas la patrinan aĝon de 55-jaroj kiel limon, ne ekzistas en Brazilo leĝaj reguloj por tiu situacio.
    
Prudento rekomendas aĝolimon, en tiaj kazoj, ĉar gravedeco en alta aĝo alportas riskojn. Alta sangpremo, diabeto, antaŭtempa akuŝo kaj aliaj komplikaĵoj ofte supervenas al tiaj pacientinoj. Krome, oni ĉiam starigas la neeviteblan demandon: dum kiom da tempo tiu patrino povos zorgi pri sia ido? Aliflanke, en libereca socio, se la sciencaj rimedoj tion ebligas, kiel malpermesi al aĝaj virinoj ilian rajton fariĝi patrinoj? Je ĉi tiu punkto, la afero transiras de la medicina al la jura kampo.
    
Dume, la feliĉaj gepatroj ameme lulas siajn idetojn...
 

Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Gian Piero Savio el Israelo

La libro "Inter amikoj" de la israela verkisto Amos Oz

Du norditalaj geesperantistoj baldaŭ eldonos ilian trian diskon pri internacia literaturo por nevidantoj. Kiel kutime, la enhavo estos plejparte en la itala kun partoj en Esperanto. Ĉifoje ili elektis la kolekton da rakontoj "Tra amici" (Inter amikoj) de la 73-jara tre  konata israela verkisto Amoz Oz, kiu aperis antaŭ kelkaj monatoj, ankaŭ en la itala. La lasta el la ok rakontoj de tiu libro titoliĝas "Esperanto" kaj tio estis unu el la kialoj por ĝia elekto.

Por kompreni la verkadon de Amos Oz oni nepre devas iom konatiĝi kun fenomeno, verŝajne unika en la mondo: la israela kibuco, en kies medio li vivis, kaj je kies idealoj li firme kredis dum multaj jaroj.  

"Kibuco" estas kolektiva komunumo loĝanta en kampara vilaĝo. En la dua duono de la 20-a jarcento agadis en Israelo pli ol 200 kibucoj kun membraro de ĉirkaŭ 100,000. La kibucaj membroj, pro bezono kaj inspiritaj de sia propra ideologio, socialista kaj cionista, elvolvis kolektivan vivmodon kaj tiel ili allogis la interesiĝon de la tuta mondo. Dum la kibucoj daŭris plurajn generaciojn kiel utopiaj komunumoj, la plej multaj el ili hodiaŭ estas apenaŭ malsamaj ol kapitalistaj firmaoj aŭ tute normalaj vilaĝoj. Kvankam la kibuca movado neniam transpasis 7 % el la loĝantaro, ĝi kontribuis por formi la bildon, kiun la israelanoj havas pri sia lando kaj tiun, kiun eksterlandanoj havas pri Israelo, pli ol ĉiu alia institucio.

La libro "Inter amikoj" estas la 27-a libro de Amos Oz, kiu en 1965, antaŭ 47 jaroj, eldonis sian unuan libron "Lando de la ŝakalo", ankaŭ ĝi kolekto da rakontoj sur la fono de la vivo en kibuco. Malagrablaj, foje krudaj, eventoj okazis en la malantaŭa korto de la kolektiva komunumo kaj malantaŭ la fermitaj pordoj de ĝiaj domoj. En la rilataj rakontoj estis fortaj pasioj sed malmulte da sereneco, se entute ĝi aperis. La novaj rakontoj de "Inter amikoj" estas skribitaj en tute alia tono kaj kun tre malsimila rigardo. Ili temas ĉefe pri rezigno kaj nostalgio.  

Supre, maldekstre de la fotoj de la verkisto, aperas la kovrilo de la hebrea versio, kaj dekstre tiu de la itala versio. Mi preferas la kovrilon de la itala versio, kiu, miaopinie pli trafe interpretas la enhavon de la verko. Viro, vestita de kruda laborvesto preskaŭ uniformo, regas per manoj, konsumitaj de la aĝo kaj laboro, buntkoloran tason da trinkaĵo, verŝajne iuspeca kafo.

Inter la protagonistoj de la mallongaj rakontoj troviĝas Zvi Provizor,  obsede pesimista ĝardenisto; Davido Degan, instruisto kaj konvinkita marksisto, kiu amas ĥorkanton kaj virinojn; Henja Kaliŝ, kies riĉa frato volas pagi por ŝia filo Jotam, studadon en Italujo, dum Jotan mem dubas, ke li kuraĝos forlasi la kibucon kaj alfronti nekonatan mondon; Nina Sirota, dogmema feministino, kiu ne plu eltenas, eĉ unu plian nokton, sian geedziĝon; kaj Martino Vandenberg, kronike malsana holokaŭsta supervivinto kaj kibuca ŝuisto, kies fiero kaj ĝojo estas Esperanto. Interalie, iom simile al la konduto de Ludoviko Zamenhof, ankaŭ Martino, malgraŭ la gravegaj sanproblemoj pro la fumado, obstine persistas kiel entuziasma ĉenfumanto de... duoncigaredoj!

Respondante al demando pri kial, siaopinie, siaj verkoj, bazitaj sur la vivo en tiom aparta medio kiel kibuco, fariĝis tiom konataj kaj aprezataj en la mondo, Amos Oz diris: "La kibuco estas iuspeca laboratorio, kie ĉio estas koncentrita: amo, morto, soleco, nostalgio, deziro, ĉagreno. El tio venas al mi la inspiro por rakonti pri la homaro kaj ĝia senĉesa strebado alproksimiĝi unu al la alia... sen neniam sukcesi tuŝi unu la alian. Miaj rakontoj okazas en kibuco sed pritraktas universalajn situaciojn kaj plej bazajn fortojn en la homa ekzistado. Fakte temas pri la plej simplaj profundaj aferoj, kiujn sendube neniu persono en la mondo povas ne koni".